Široko Sargaško more – Džin Ris

Džin Ris (1890 – 1974) je engleska spisateljica karipskog porekla. Iako je dvadesetih i tridesetih godina 20. veka objavila čak četiri romana, najpoznatija je kao autorka „Širokog Sargaškog mora“, zbog kojeg je stekla slavu, ali i neke od prestižnih nagrada. Ovaj roman danas se smatra klasikom 20. veka i nalazi se u silabusu u većini škola engleskog govornog područja.

Iako se najčešće spominje u kontekstu postkolonijalne književnosti, ovaj roman je zbog svoje slojevitosti bio tema brojnih feminističkih, intertekstualnih i psihoanalitičkih studija. Radnja „Širokog Sargaškog mora“ smeštena je na Karibe (Jamajka i Dominikanska republika) i odvija se u tridesetim godinama 19. veka, u doba nakon emancipacije robova. Osim ludila, jedna od glavnih tema koju roman obrađuje jeste nejednakost između polova, naročito u bračnoj zajednici, kao i sveopšti gubitak identiteta viktorijanske žene udajom (koji je u romanu simbolično prikazan njenim prostim preimenovanjem po volji supruga), pa se ovaj roman često čita i kao feminističko pismo.

Inspiraciju za svoj najpoznatiji roman Džin Ris je našla između redova jednog kanonskih dela engleske književnosti – „Džejn Ejr“ koji je 120 godina ranije napisala Šarlot Bronte. Kao razlog za pisanje „Širokog Sargaškog mora“, autorka je navela činjenicu da je tokom čitanja „Džejn Ejr“ naslutila obrise rasizma i latentnog seksizma. Baš kao i čuvena „luda žena sa tavana“, Ročesterova supruga Berta, i Džin Ris je poreklom Kreolka, što ju je navelo da ponovo oživi jednu od najmisterioznijih junakinja svetske književnosti i ispriča njenu stranu priče.

Pisanje ovakvih prequela nije usamljen slučaj u književnosti. Na isti način se, na primer, sa „Robinzonom Krusoom“ poigrao dobirnik Nobelove nagrade Dž. M. Kuci, u svom romanu „Fo“, kao i mnogi drugi autori pre i posle njega, sa mnogim drugim delima.

„Široko Sargaško more“ se može posmatrati kao nezavisno književno delo, ali kao u bilo kom drugom slučaju intertekstualnosti, poznavanje originalnog dela romanu daje dodatnu složenost. Ovome svedoči i kraj romana, koji je autorka odlučila da ostavi potpuno otvorenim za individualnu interpretaciju, znajući pri tome da će poznavanje romana Bronteove samo odvesti priču na određenu stranu i time je stopiti sa originalom.

Ne postoje eksplicitne naznake da roman ima veze sa „Džejn Ejr“ i u tome upravo leži veština Džin Ris kao pisca. Glavna junakinja, koja predstavlja Bertu, zove se Antoaneta (što jeste njeno srednje ime u romanu), a sam Ročester u romanu nije imenovan, niti je čitaocu pružen njegov fizički opis. Roman, međutim, obiluje aluzijama koje poznavaoci Bronteove lako mogu prepoznati. Osim problema (naslednog) ludila, tu je i kreolsko poreklo, bolestan brat, kao i činjenica da u jednom trenutku Ročester svoju suprugu počinje da zove Berta, prosto jer misli da joj to ime više odgovara.

Roman se sastoji iz tri dela. U prvom Antoaneta govori o svojom odrastanju sa majkom koja nakon gubitka sina u potpunosti gubi razum, kao i o svom venčanju za džentlmena iz Engleske. Drugi deo romana ispripovedan je iz perspektive Ročestera, u kojoj saznaje tajnu istoriju porodice svoje supruge, dok treći govori o Berti, odnosno o Antoaneti koja gubi razum. Ono što je interesantno jeste da je drugi deo romana, odnosno onaj koji pripoveda Ročester, najobimniji, što je svakako lukav potez Risove i predstavlja još jedan način prikazivanja problema marginalizovanja žene u viktorijanskom društvu. Risova se u romanu dotiče još nekoliko marginalnih grupa, pa se, osim neravnopravnosti polova, dotiče i pitanja klase, rase ali i onoga što se u devetnaestom veku smatralo ludilom.

Kada Antoanetin muž primi pismo u kojem saznaje detalje o njenoj porodici, njegov stav prema njoj se momentalno menja. Večito otrgnuta od ljubavi bližnjih, Antoanetu muževljevo odbijanje i hladnoća konačno teraju u ludilo, baš kao i njenu majku.

„Uvek postoji druga strana“ glavni je moto ovog romana i odnosi se direktno na prikaz Ročesterove supruge u romanu „Džejn Ejr“. Za razliku od originalnog lika koji je više na zastrašujuću senku, Džin Ris Berti daje lice i glas, kao i opravdanje za ludilo, čime ona konačno dobija empatiju i razumevanje čitalaca. Džin Ris u „Širokom Sargaškom moru“ obrće uloge – nakon zle, lude žene u „Džejn Ejr“, Berta je sada žrtva, a negativac je upravo Ročester, više ne zatočenik, već onaj koji je svoju ženu oterao u ludilo.

Napisan 1966. godine, u jeku seksualne revolucije, ali i takozvanog drugog talasa feminizma, kao i borbe protiv rasizma širom sveta, roman je brzo privukao pažnju javnosti i dobio brojna priznanja zbog bavljenja tadašnjim tabu temama. Priča je inspirisala nekoliko TV i filmskih adaptacija, a ostaje i danas aktuelan kao apologija jedne od najzagonetnijih žena koju je svetska književnost ikada upoznala – čuvene lude žene sa tavana.

Ocena: 3.5/5